فیگورهای شیعیِ ما

تأملى كوتاه درباره نقش على بن ابيطالب در ما

الف:

علي بن ابيطالب نقشي بسيار ويژه در وضعيت امروز ما دارد. اهميت اين نقش بيش از هر چيزي به تاثيرات وى بر جهان فكرى و فرهنگى ما ايرانيان باز مى گردد. دراين تاثير گذارى، مذهبي بودن يا نبودن فرد اهميت چندانى ندارد زيراكه تاثير وى بر ناخودآگاه فرهنگى ماست. مى توان رد پاى على را از شعر شاملو تا داستان هاى احمدمحمود، تا تكّه ثابت برنامه نود درباب عدم توجه به پيشكسوتان فوتبال يا همان قهرمانان سابق و حتى موسيقى عليزاده رصد كرد. «سوز وناله» به عنوان مهمترين فرم توليدات متاخر فرهنگى عامه پسند (از شعر گرفته تا موسيقى) به اين معناست كه اين محصولات قرار است راوى روايتى كلان از ذائقه هاى ما باشند. بايد به جستجوى سرچشمه ها رفت.

علي شخصيتى بسيار ملانكوليك (افسرده و بدخلق) در نهج البلاغه دارد. فردى رنجور، بي اعتنا به دنيا كه مرگ خودش را مى خواهد وباچاه درد دل مى كند. در كنار بخش هاى ديگر، نهج البلاغه پُراست از گلايه هاى على . اگر بپذيريم هر جامعه اى ژست هاى خود را دارد، فيگور «تنها و بى كس» به عنوان يكى از فيگورهاى محبوب شيعيان محصول تاثير على بر جهان ذهنى ورفتارى آنهاست.

از سوى ديگر او نمادى است از افول و خانه نشينى قهرمان، اسطوره يك مرد قوىِ شكست خورده. مدام داستان على بن ابيطالب از جنگاورى بى نظير وقوى آغاز مى شود و به شخصيتى ضعيف كه درهنگام حمله به خانه اش و كشته شدن همسرش بسيار پسيو و منفعل عمل كرده است، ختم مى شود. اين باور بسيار عميق و درونى در ميان ما كه فردمتعالى مجموعه اى است از اين دوچهره و به طور كل ستمكشى و مظلوميت، به عنوان دارايى فرد به حساب آورده مى شود، بخش مهمى از ميراث فيگوراتيو (ژست مدارانه) على بن ابيطالب است.

على بن ابيطالب، ماندگارترين چهره شيعه است. اگر حسين در لحظات انقلاب بكار مى آيد، محمد راوى تشكيل امپراتورى و قدرت گذشته اسلام است و امام زمان از شكوه اسلام در آينده خبر مى دهد، تصوير على و تناقضات مهم در زندگى اش با زندگى روزمره اكنون ايرانيان مدام پيوند مى خورد.

قدرت ها، ضعف ها و در كل چهره پارادوكسيكالش امكان حيات او را در زندگى روزمره مدرن نيز فراهم كرده است. در زيست مدرن، مرز روشنى بين قهرمان و نا قهرمان، ضعيف و قوى نمى توان بركشيد. همه انسانها در بين اين دو وضعيت مدام سرگردانند. از اين باب على، قهرمان ها ياهمان ناقهرمان هاى داستايوسكى را به خاطر مى آورد. اين چهره سيال، كه از يكسو درب خيبر مى كند و از سوى ديگر درب خانه اش شكسته مى شود، او را تا امروز تداوم داده و همچنان موثر در جهان ذهنى ما نگه داشته است. يكى از دلايل ماندگارى مذهب و عناصرش چه در ميان گروه هاى اجتماعى و چه به عنوان ابژه مطالعاتى، امكان برقرارى رابطه دين و عناصرش باهرعصرى است. على بى شك جدى ترين نقش را بالاخص در دوران جديد براى شيعه بازى مى كند. در وضعيت مدرن شكست هاى على او را به چهره اى قابل توجه تر تبديل كرده است.

ب:

غدیر خم روزی بحران زاست. روزی است که شیعیان، شکست وناکامی شان را جشن می گیرند: جشن شکست و ناکامی.

شکاف بین «حقیقت» و «واقعیت» در شیعه، بیش از هرچیزی مدیون این روایت (غدیرخم) است. حقیقت (صلاحيت آسمانى علی بن ابیطالب براى حكومت كردن) از واقعیت (انتخاب نشدن على به عنوان خليفه پس از پيامبر ) در ذهنيت شیعی به گونه اى كاملا سياسى از هم جدا می شوند. امر سياسى و قدرت آن هم در هيبت «حق خورده شده» به شيعه تنيده شده است. اين شايد مهمترين ويژگى شيعه در طول تاريخ حياتش باشد: حس شكست در عين لياقت. هم «حس شكست» و هم باور به «لياقتى ويژه» به فرهنگى پايدار و مهم در فرهنگ ايرانى تبديل شده است. «حق من را خوردند» به عنوان يكى از كليدواژه هاى مهم در ميدان هاى مختلف جامعه ما به همين جا ختم نمى شود. درفرآيندى انسانشناسانه مى توان ترس از پيروزى و اعتبار يافتن فيگور شكست خورده، فقير، مستضعف، بدبخت و غيره را در تاريخ و رخداد غديرخم ريشه يابى كرد. از جمله مهمترين مناسك رفتارى كه اين آيين فرهنگى شيعى به بار آورده است، نفرت از ديگرىِ پيروز و موفق و نيز ستايش از شكست خوردگان و بيچارگان در عين تلاش همه جانبه شخصى براى پيروزى و موفقيت است. اين نوع مواجهه با ديگرى خالق انسان هايى مى شود كه عاشقانه دنبال همان چيزهايى هستند كه دارندگانش را به سبب داشتنش نفى و تقبيح مى كنند. از عاشقان قدرت كه قدرتمندان را نفى و محكوم مى كنند اين رويكرد را مى توان ديد تا رابطه با ثروتمندان و نويسندگان و روشنفكران و هر نوع موقعيت ديگر. اين شكل از مواجهه اثرات عميقى حتى بر تاريخ سياسى و اجتماعى ما گذاشته است، مثلا درباره شكاف هاى طبقاتى و اقتصادى يكى از دلايل مهم پيوند تاريخى چپ سكولار ايرانى و شيعه، به اين موقعيت بر مى گردد كه البته بنظر نمى رسد ارتباط چندانى با ريشه هاى معرفت شناسى چپ اروپايى داشته باشد. اين پيوند چنان عميق بوده كه بسيارى از چپ ها يكى از مهمترين اصول خود را، يعنى نقش دين در جامعه، به گوشه اى خلوت رانده اند.

چیزی که از روايت شيعى درباره رويداد غديرخم و نتايجش برای شیعیان به یادگار می ماند این است که دیدگاه مردم و امت، لزوما با حقیقت منطبق نیست. این شکاف، جدید بود. لحظه ای بود که «امت» درهم شکست وتا هنوز هم این شکاف پابرجاست. این دو- حقیقت و واقعیت- در زمان رسول به یکدیگر چسبیده بودند؛ بالاخص با تاکید او بر جلب نظر مردم عادی که به او قدرت واقعی بخشیدند. قانون ومردم به میانجی نبی (موسس قانون الهى يا غیر توافقی)، یکی بودند. این اتفاق در لحظات نادری از تاریخ رخ می دهد. در لحظه ای که قانون به توافقنامه مردم نیازمند می شود، شکاف رخ می دهد.

جدایی بین حقیقتِ خواست امرمتعالی و واقعیتِ خواست مردم در شیعه، محدود به بی اهمیت شدن رای مردم نشد. نتیجه دیگر این جدایی، ممکن شدن انحراف نخبگان در ذهنیت شیعی و نهادینه شدن نوعی نگاه اعتراضی نسبت به حاکم وقت در این فرهنگ است (روایتی که با کربلا به اوج خود می رسد). شیعه، با جدا کردن امامت از خلافت، راه را برای نقد،اعتراض وطغیان بر ضدحاکم وقت گشوده است. او این کار را دقیقا با عصمت امام وبستن راه هرگونه انتقاد نسبت به او ممکن ساخته است. آنتاگونیسمی که در شیعه برای اعتراض وجود دارد متکی به نمونه های تکینی (امام) است که او همواره آن را به عنوان نمونه متعالی در ذهن به عنوان آلترناتیو، مفروض دارد.

بحرانی بودن غدیر خم در اینجاست. روایتی در شیعه که اولا رابطه میان حقیقت و واقعیت را پرتنش می سازد؛ رای مردم را از اعتبار می اندازد، و دوما جنبه ای سیاسی و انتقادی نسبت به حاکم وقت ایجاد و شاه را مضطرب می کند. شیعه همواره هم «نفى مردم» وهم «نفى حاكم» را به گونه ای توأمان حمایت کرده است.

با غدير خم دوران نبى كه دولت را به گونه اى آنارشيستى و براساس سازوكار تكينگى اش اداره مى كرد به پايان مى رسد و اسلام سياسى به مثابه نوعى پادشاهى كلاسيك ظاهر مى شود. نزاع بر سر وارث قدرت كه از غدير خم كليدش زده شد، به على و شيعيان چهره اى ناكام و خشمگين بخشيد. چهره اى كه نه تنها در شيعه سياسى تا امروز خود را متبلور ساخته كه در زيست شخصى متأثرانش نيز خود را نمايانده است.

——

پي نوشت: اگر در خارج از ايران زندگى مى كنيد سوالى را از همشهريان خارجى تان بپرسيد: «اگر به شما بگويند بدبخت و مستضعف، خوشحال مى شويد؟» من اين سوال را از چندنفر پرسيدم و به نتايج جالبى رسيدم.

*منتشره در رادیوزمانه