درباره شهلا -بخش سه

اپیزود نهایی: ایدئولوژی خانواده

وبحثی درباره سوپراگو وجنبش سبز

در نوشته های قبلی، با میانجی قرار دادن داستان شهلا وناصر محمد خانی به وضعیت امر جنسی در ایران نقبی زدیم. ناصر، نمادی از وضعیت نامتمدنانه لیبیدو در ایران است؛ وضعیتی برخاسته از ضعف ego (من/ ضمیر خودآگاه) دربرابرid (نهاد/ ناخودآگاه، منبع غرائز). این فقدان وضعف به همان میزان که به سوپراگو (فرامنsuper-ego/ ، هنجارهای اخلاقی) آسیب می زند، می تواند ناشی از وضعیت بغرنج خود سوپراگو نیز باشد. اگو وقتی نتواند نهاد را به گونه ای لازم برای زندگی اجتماعی سرکوب کند، سوپراگو (هنجارهای اخلاقی) به مثابه هنجارهای کنترل کننده، آسیب می بیند اما از سویی دیگر مساله این است که سوپراگو وهنجارهای اخلاقی به واسطه نهادهایی – که در فرایند تمدنی هر جامعه ساخته می شوند- شکل گرفته ومورد حمایت ودر واقع بازتولید قرار می گیرند. پس به طور خودکار هر نوع دلواپسی برای هنجارهای اخلاقی (سوپراگو) نقد نهادهای اجتماعی وخود سوپراگو را پیش می کشد.  اینجا در حقیقت نقطه مهم اتصال روانکاوی فرویدی به جامعه شناسی انتقادی است. در برساخته شدن این وضعیت (تضعیف سوپراگو)، سوپراگو نقش بازی می کند.

مساله را اینطور نیز می توان صورت بندی کرد که اختگی اگو که منجربه تضعیف سوپراگو(هنجارهای اخلاقی) می شود، همواره می باید ما را نسبت به خود سوپراگو ونهادهای پشتیبانش مشکوک کند. دراینجاست که بررسی شرایط واقعا موجود نهادهای حاکم برمناسبات جامعه (دین، دولت ،خانواده و….) وفرهنگ عمومی در ساخته شدن این وضعیت پروبلماتیک اهمیت پیدا می کند.

در واقع آنچه اهمیت دارد جستجو برای پیدا کردن سازوکارهایی است که «ناصر» را بازتولید می کند. نهاد دین و نهاد دولت در تضعیف «من» وناصر کردن شهروندان، نقشی به سزا را بازی می کنند. دولت با «سرکوب مازاد»  لیبیدو ونشاندن پلیس به جای وجدان اخلاقی، در مکانیزم کنترل بر نفس و احساس گنهکاری اخلاقی افراد، اختلال ایجادکرده و نهاد دین با سرایت سازوکارها وقوانین به غایت مردسالارانه اعصارگذشته به عصرحاضر( همچون قانون تعدد زوجین ) ، امکان قانونی ظهور لیبیدوی نامتمدنانه را فراهم ساخته است. فرایند اینگونه است که دیگری بزرگ (جامعه) «ناصر» می سازد و از آن مهمتر دست ساخته های جامعه ( سوپراگو/ نهاد دین، نهاد دولت و….) ناصر را با تردستی نه تنها مجرم یا متهم نمی کنند بلکه او را کاملا «ناصر» می کنند. نقش جامعه شناسانه سوپراگو برای تخریب سوپراگو، بدین دو نهاد ختم نمی شود. دراین نوشته به «نهاد خانواده» ودست ساخته هایش به طور گذرا نگاهی خواهیم انداخت.

***

«نهاد خانواده» در ایران، به دست «ایدئولوژی خانواده» در حال تخریب است و مدام «فاجعه» می سازد. خانواده ناصر را چه چیزی تخریب کرد؟ مادری کشته شده، فرزندانی رنج دیده و به غایت مملو از یکی از نا ارزش های اخلاقی: کینه؛ و پدری کودک که با خونسردی با تمام اسباب بازی هایش بازی کرد، تصویر شماتیکی هستند از خانواده. از این تصویر جنایی وحاد از خانواده ناصرمحمدخانی گرفته تا بحران های متعددی که این نهاد دست به گریبان است، همگی میانجی تامل ما برای کنکاش در چیستی خانواده در ایران است. در واقع قتل مادر، کینه فرزند و خودشیفتگی پدر محصول مناسبات نهادی هستند که ادعای حفظ ارزش های اخلاقی یا سوپراگو را دارد؛ درحالی که این نهاد با همکاری نهاد دولت ونهاد دین درحال تخریب خود سوپراگوست. شاید بتوان گفت مقدسات (نهادهای سه گانه تقدیس شده) درکار تخریب ارزش های اخلاقی اند. اگر تقدس دولت را نظم (با ابزارپلیس) و تقدس دین را غریزه مرگ (با ابزارروحانیت) پشتیبانی می کنند، حامی تقدس خانواده، اروس ( غریزه زندگی/ امر جنسی) با ابزار فرهنگ عمومی یا دیگری بزرگ است.

نهاد خانواده در دنیای مدرن همچون دو نهاد دیگر(دین ودولت) تضعیف شده وتغییر شکل داده است. به همان میزان که دولت ودین کوچک شده اند، خانواده نیز کوچک شده است. این مساله گویای ارتباط دیالکتیکی میان نهادهای اجتماعی است. در ساختاری که دولت ودین میل به ایدئولوژیک شدن یا ماندن دارند، این میل در خانواده نیز بازتولید می شود. این اصل را از سویی دیگر نیز می توان بازخواند: ایدئولوژی خانواده به دین ودولت ایدئولوژیک خدمات ارزنده وحیاتی می کند.

ایدئولوژی خانواده چیست؟ ایدئولوژی خانواده در واقع جعل خانواده به عنوان تنها گزینه ممکن، مشروع وقانونی ارضای لیبیدوست؛ جعلی که هژمونیک و موردحمایت دولت ودین است. به جز ساحت دینی و دولتی، در ساحت اجتماعی نیز میل جنسی تنها در درون خانوادست که «پذیرفته» می شود. هر شکل دیگری از سکسوآلیته به جز نهاد خانواده، با تمامی مناسبات حقوقی وحقیقی اش که انباشته از مرد سالاری است، از سوی «فرهنگ» پس زده شده وجرم می شود(1). اینجاست که لیبیدو، از فرهنگ عمومی انتقام می گیرد زیرا که او را به سرعت «منحرف» و «فاسد» جلوه داده است. هنگامی که امنیت روانی واجتماعی فرد برای ارضای میل جنسی اش تنها از طریق یک «فرم» حفظ می شود یا باید حفظ شود، هیولای فاجعه می خندد. درحقیقت ایدئولوژی خانواده با جا زدن فرم خانواده به عنوان راه حل نهایی ارضای میل جنسی، نهاد خانواده را تخریب کرده وخشونت به بار می آورد. به تعبیر آگامبن، در پس هر فاجعه ای یک فرم ناب وقدرتمند خوابیده است. یگانگی و وحدت، برتری و سپس فاجعه می سازد. شاید بهتر است به توصیه آدورنو گوش دهیم و فاجعه خودمان را با آشوویتس مقایسه کنیم. فاجعه آشوویتس چیزی نبود جزتجسم برتری نژادی و جنون ساختن سرزمینی واحد برای جبران تحقیر قبلی. فجایع خونین خانوادگی که صفحات روزنامه های ما را هر روزه پر می کنند، در پس خود نهادی را دارند که به پشتوانه فرهنگ، دین و دولت مردسالار، «تنها» شیوه ارضای اروس، غریزه زندگی است؛ که از درون یک تروما (ی جنسی) برخاسته است. وچه تراژدی عمیقی است پیوند بی واسطه غریزه زندگی ومرگ(2).

ناتوانی اگو از کنترل نهاد، به مثابه یک فقدان روانشناسانه، هنگامی که اپیدمی، رایج وفراگیر شود ( مساله اجتماعی) بی تردید پای ایدئولوژی را به میان می کشد: ایدئولوژی فرهنگی خانواده، ایدئولوژی سیاسی دولت وایدئولوژی حقوقی دین. داستان لیبیدوی نامتمدنانه ناصر، در واقع لو دهنده ایدئولوژی وبه غایت سیاسی است. برای همین است که «حاکم» از تمامی امکانات خود برای سرپوش گذاشتن وحذف شاهد (شهلا) بهره می گیرد. اما بازگویی مناسبات ایدئولوژیک حاکم بر این وقایع تراژیک، با زیباشناختی کردن وتغزلی زیستن در متن خشونت متفاوت است. آشکارترين نتیجه تغزلي‌ کردن فاجعه بدون پرسش از بنيان‌هاي واقعی وسهم ما درساخته شدن آن، بدل‌کردن فاجعه و خشونت به امري بديهي ، عادی و فاقد هرگونه حيثيتِ هیولایی وخوف انگیزاست؛ يا به تعبیرهانا آرنت «عادي‌شدن شرّ» و يا هشداری که فرويد در بحثش درباره خودشیفتگی، از آن تحت عنوان «فقر رواني توده‌ها» می دهد. روندي که سرانجام ، فضاي جامعه را از تفکرورزي ، اخلاق و خصلت‌هاي انساني تهي  می کند.

درست به دليل «پوئتيک‌ سازی» خشونت وفاجعه در خلال سروده ها وپیام های اینترنتی و جلد نشریات و آه وناله های رسانه ای است که هيچ‌گاه تروماهای جمعی، ضمن پيچيدگي وخصلت معمایی شان، درک نمي‌شوند و از کانون توجه مي‌گريزند تا در زماني و مکاني ديگر در چهره‌اي ديگر رخنمایی کنند. خشونت ها، قتل ها، اعدام ها آن قدر عادی، تکرار، تکرار و در واقع «کالا» می شوند که گويا اصلاً هیچ کس سيمای تابناک فاجعه (3) را نمي‌تواند ببيند . جنبش های اجتماعی مثل جنبش سبز می تواند وباید امکاناتی را برای دیدن سیمای فاجعه بدهند. فجایع وخشونت هایی که خود ما (فرهنگ ونهادهای ساخته ما) درآفرینش آن ها سهیم بودیم، چهره کریه خود را در لحظات ویژه ای از تاریخ، بهتر از زمان های دیگر به خود ما نشان می دهد. از این لحظات باید در بهبود واقعی زندگی مان بهره بگیریم. بی شک نگاه تغزلی صرف، تکرار به بار می آورد وتنها راهی است یا برای تمرین شاعرانگی یا ژست انسان دوستی ودر بهترین حالت، آرام کردن دیازپامی وجدان معذب. بهبود نظام سیاسی بخشی از اصلاح و تغییراست، بخشی دیگر تدقیق درایدئولوژی هایمان و اصلاح عمومی آنهاست. درواقع جنبش سبز امکانی را فراهم ساخته است که اطراف و اکناف خود را به سبب احیای همبستگی اجتماعی از دست رفته، بهترببینیم. حفظ جنبش سبز حفظ همین دیدن هاست. شاید بتوان گفت فرصتی است برای بازسازی سوپراگو. جنبش سبز لحظه ای است تمدنی برای توانا سازی اگو و اصلاح مناسبات نابسامانش با نهاد یا همان ناصر زدایی.

پانوشت ها:

1. 1. رسمیت شناختن فرهنگی نهاد خانواده به عنوان یگانه مکانیزم مشروع وقانونی ارضای غریزه جنسی محصول دوران مدرن است. ژانت آفاری در کتاب «سیاست جنسی در ایران مدرن» نشان می دهد که این سنت نبود که هنجار خانواده را در مقام یگانه هنجار مشروع و موجه رفتار جنسی تثبیت کرد، بلکه استقرار و برتری اخلاقی-حقوقی این هنجار، فراورده‌ی‌ دوران مدرن است.به واقع، تجدد در ایران، سنت چندگانه، متکثر و آزادمنشانه‌ زندگی جنسی را از هم فرو‌پاشید و شکل واحدی را در صورت «ازدواج» و «دگرجنس‌گرایی» مشروعیت و رسمیت بخشید. آفاری در پژوهشی فوکویی وتاریخی، متون ادبی را به عنوان شاهد بحث خویش مطرح می کند. آفاری می گوید که شیخ سعدی که همگان او را آموزگار اخلاق می‌شناسند، در باب پنجم گلستان خود آشکارا می‌نویسد: «در عنفوان جوانی، چنان که افتد و دانی، با شاهدی سر و سرّ داشتم».امیر عنصر المعالی نیز در باب پانزدهم تعلیم‌نامه (یا قابوس‌نامه) خود، فرزندش گیلان‌شاه را اندرز می‌دهد که » از غلامان و زنان، میلِ خویش به یک جنس مدار تا از هر دو گونه بهره‌ور باشی» و » تابستان میل به غلامان و زمستان میل به زنان کن».هم‌چنین، جلال الدین رومی که در مرتبت عرفانی وی کسی تردید روا نمی‌دارد، در مثنوی معنوی‌اش پروایی از توصیف بی‌پرده‌ی‌ آمیزش جنسی یا کاربرد کلمات مربوط به بدن ندارد.روشن است که سعدی و عنصرالمعالی و مولوی، مانند معلمان و پدران و عارفان امروزی، هر سه از اصول شریعت و اخلاق به خوبی آگاه بودند اما آیا امروز هیچ آموزگار اخلاق، پدر یا عارف الهی را می‌توان تصور کرد که به شیوه‌ی‌ سعدی، امیر عنصرالمعالی یا جلال الدین رومی در نوشتار و گفتار خود به روابط هم‌جنس‌گرایانه بیرون از شکل خانواده اعتراف کند یا چنین رابطه‌ای را توصیه نماید یا واژه‌های جنسی را بی شرم به کار گیرد؟

2. 2.تفاوت مهم تضعیف خانواده در جامعه ما با جامعه غربی وبالطبع ظهور لیبیدوی نامتمدنانه در همین جاست که در جامعه غربی اشکال دیگر رابطه جنسی به غیر از خانواده به رسمیت حقوقی شناخته شده است و افراد قدرت انتخاب یافته اند و این تکثر، نهاد خانواده را تضعیف وکوچک ساخته است. اما در جامعه ما به سبب قدرتمندی ایدئولوژی خانواده، هر نوع نزاعی با این وضعیت، پرهزینه وبحران ساز می شود. ازجمله مهمترین بحران ها وهزینه ها نابسامانی وآشوب جنسی و تقویت لیبیدوی نامتمدنانه است.

3. اشاره ای است به عبارت آدورنو و هورکهايمر در ابتداي نوشتارِ «مفهوم روشنگري» در کتاب «دیالکتیک روشنگری» : » کره  خاک،  که اکنون به  تمامی روشن گشته است، از درخششِ ظفرمندِ فاجعه تابناک است».

*منتشره در رادیو زمانه